Het is niet zo lang geleden dat fotograaf Bas Uterwijk door middel van kunstmatige intelligentie het gezicht van Jezus probeerde te reconstrueren. Zijn foto ging de hele wereld over. Veel reacties waren positief. Zeker uit de Midden-Oosterse regio’s. Het is voor velen een verademing om Jezus niet als een blanke man afgebeeld te zien, maar in een eigen herkenbare huidskleur. Het resultaat is prachtig. Jezus’ gezicht krijgt kleur. Maar doet het er eigenlijk toe dat hij geportretteerd wordt met een donkere huidskleur?

Jesus of Nazareth (Foto door Bas Uterwijk)

Een portret van Jezus

Het is niet de eerste keer dat Bas Uterwijk een reconstructie maakt van een bekend gezicht. Hij deed dat eerder van Vincent van Gogh, Rembrandt, Mona Lisa en van de bijbelse figuur David. Maar nu is Jezus van Nazareth aan de beurt. Als een soort detective moest hij de juiste bronmaterialen proberen te vinden, want echt historisch bewijs is er niet. Waar Kefah Allush in zijn programma "Jezus uit Nazareth" nog op een hedendaagse Iraanse jongeman uitkwam, zocht Bas het eerder bij de zogenaamde Fajoemportretten. Dat zijn schilderijen die in de eerste eeuwen in de Romeins-Egyptische stad Fajoem zijn gemaakt van gewone mensen. Je komt vaker portretten van hoogstaande personen tegen, dus dat maken deze schilderijen extra bijzonder. De uitkomst mag er zijn. Een Midden-Oosterse/ Mediterraanse man met een vriendelijk gezicht, een toegankelijke blik én kort haar. Dat laatste zie je niet zo vaak. Dat alleen al maakt de reconstructie opmerkelijk. Er zijn historisch wat kanttekeningen te plaatsen bij deze reconstructie, maar een ding is duidelijk: ons Jezusbeeld mag gerust een transformatie ondergaan. En tegelijk rijst hiermee de grote vraag: waarom doet het ertoe hoe Jezus eruit zag? Zoals een prachtig lied van de gospelartiest Kirk Franklin over Jezus zegt: "It doesn't matter which color you are, as long as your blood was red." En toch zie ik 5 redenen waarom het er wel toe doet, en 1 reden waarom niet.

Een van de Fantoemportretten gevonden in de stad Fantoem, Egypte (100 - 300 B.C.E.) 1. Omdat je wilt weten wat er is gebeurd (historie doet ertoe)

Ook al bestaat dé geschiedenis niet, en weet je nooit precies wat er wel en niet is gebeurd, het blijft het waard om daar naar te zoeken. In het geval van het gezicht van Jezus doet het ertoe, omdat het nou eenmaal zo is dat hij in een specifieke tijd en plaats geboren is. Daar kun je niet omheen. Dat Jezus uit Palestina komt, moeten we dus omwille van geschiedschrijving alleen al interessant vinden. We weten maar al te goed dat geschiedenis vaak door winnaars is geschreven. Dat wat werkelijk is gebeurd, komt bijna nooit helemaal waarheidsgetrouw op papier. Het blijft iets van perceptie en perspectief. Toen ik voor enkele maanden op Cyprus in de bufferzone werkte, zat er in datzelfde gebouw van Home Cooperation in Nicosia een organisatie die zich enkel richtte op het aspect van onderwijs in het vredesproces van Noord- en Zuid-Cyprus. Wat blijkt nou, dat beide helften van het eiland er een eigen historie op nahielden. Een snelle blik op de terminologie in de onderwijsboeken doet je al beseffen hoe eenzelfde gebeurtenis heel anders beleefd kan worden. Zo sprak Noord van een interventie, terwijl het Zuiden de term invasie in de mond nam wanneer zij terugkeken naar de aankomst van Turkse soldaten op het eiland in 1974. En zo heeft elke helft zijn eigen helden, eigen overwinningen en feesten in deze lange strijd, waarin de ander altijd de schuld heeft. Maar waarheid, zo laat oud-aartsbisschop van Zuid-Afrika Desmond Tutu weten, gaat vooraf aan gerechtigheid. Dat heeft hij zo ervaren in de nadagen van 'apartheid' in zijn land. Kortom, het doet ertoe om met alle inzet te zoeken naar een juiste weergave van wat er is gebeurd. Zo ook van wie Jezus is en hoe hij eruit ziet.

2. Omdat de wereld kleurrijk is (etniciteit doet ertoe) Jezus' portret als Midden-Oosterse man doet ertoe, omdat we nou eenmaal een aarde delen met mensen die allemaal een etnische identiteit hebben, of die gemengd is of niet (in zekere zin is die altijd wel gemengd). Dat onderscheid kunnen we niet ontkennen. In sommige debatten over discriminatie mis ik dat perspectief weleens. Er moet toch een weg te vinden zijn tussen etnische suprematie en volledige kleurenblindheid? Kunnen we niet met elkaar erkennen dat wij allemaal -zonder onze eigen inbreng- geboren worden met een etnische identiteit? Naast dat onze identiteit gevormd wordt door onze gender en andere biologische gegevens, zijn wij afkomstig van onze ouders die ook die specifieke genen aan ons doorgeven. En met die genen komen ook bepaalde kenmerken mee. Die wissen trouwens niet de individu zelf weg, maar maken, samen met je opvoeding, de omgeving en het leven dat je leidt, wel deel uit van je identiteit. Zonder al die verschillende portretten van Jezus dus af te doen als blanke suprematie of valse beelden kan ik me goed voorstellen dat die beelden niet altijd hebben bijgedragen aan een juiste beeld van hem, van God en van onszelf. Hoe vreemd doet het aan als je in een Afrikaanse of Midden-Oosterse kerk een blanke Jezus aan het kruis ziet hangen? Is God dan blank? En is alles wat blank is dus goed? En alles wat donker is slecht? De etnische identiteit doet er dus toe, en de erkenning van de afkomst van Jezus kan een sociale of etnische groep, hoe divers ook, die erkenning geven.

3. Omdat jij er dan ook mag zijn (jij doet ertoe) In het verlengde van het voorgaande, doet Jezus' huidskleur ertoe omdat de erkenning van zijn kleur mag leiden tot de erkenning van je eigen huidskleur. Toegegeven, dat doet met de een meer dan met de ander. Ben je deel van een meerderheid dan zul je waarschijnlijk niet altijd bewust zijn geweest van je eigen huidskleur, maar dat is enkel een vermoeden. Mij doet dat veel, omdat ik zelf een zoon ben van een Turkse vader en een Indonesisch-Nederlandse moeder. Ik weet nog dat ik als kind niet altijd noemde dat ik ook Turks ben. Daar zitten ook andere redenen achter, maar ik denk dat ik als kind doorhad dat dit niet een populaire kleur was. Dat is niet makkelijk om te benoemen, maar ik vermoed dat algemene generalisaties daar een bijdrage in hebben gehad. Het was een persoonlijk proces om die kant van mijzelf te omarmen, en er trots op te zijn. Ik ben trouwens nooit slachtoffer geworden van discriminatie of andere vormen van denigrerend gedrag. Dat vind ik meer een zwaktebod van de dader, waarmee juist diegene zelf iets aan zelfwaarde verliest. Niet ik. Maar het is door Turkse medegelovigen dat ik die kant in mij heb kunnen verenigen. Uiteindelijk ben je een en dezelfde persoon met toevallig die verschillende etnische achtergronden in je 'genetic make-up'. Het is dus belangrijk dat wij Jezus goed portretteren, omdat dit ons de moed kan geven om onze eigen huidskleur te omarmen. Ik weet dat Martin Luther King ooit in een van zijn toespraken zei: "I am black, and black is beautiful!" En het is belangrijk dat je hetzelfde kunt zeggen over de huidskleur die jij mag dragen.

Een eerdere reconstructie van Jezus door antropoloog Richard Neave voor BBC (2001) 4. Omdat je Jezus niet kunt begrijpen zonder (goede theologie doet ertoe)

Het is naar mijn mening onmogelijk om met goede geloofsideeën, gedachtegangen en zelfs leerstellingen aan te komen zonder te erkennen dat Jezus allereerst die mens was die in het eerste eeuwse Palestina opgroeide. Het doet ertoe dat hij in een klein dorpje geboren is, veelal op het platteland opgroeide en rond zijn dertigste levensjaar in die omgeving zijn koninkrijk-boodschap begon uit te dragen. Wat vandaag ook je overtuiging is, je zult denk ik daar moeten beginnen. Hij is een Jood, een Galileeër, een Nazarener en als zodanig vertelde hij verhalen (parabels) die allereerst zijn publiek daar moest aanspreken. Het effect van zijn on-the-move toespraken en bezoekjes werd allereerst daar ervaren. En de impact was zo groot dat wij vandaag-de-dag nog van hem kunnen lezen en leren. Het is dus heel belangrijk dat we binnen en buiten de bijbel aanwijzingen vinden om hem en zijn leefwereld te begrijpen. En dat wij goed bewust zijn van de politieke, economische, sociaal-economische en -maatschappelijke situatie in zijn tijd. Wat zegt bijvoorbeeld het verhaal van de verwarde man en zijn legioen aan innerlijke kwellingen ons nog meer dan een wereldbeeld waar ook geesten een onderdeel zijn van de realiteit (Marcus 5:2-5, Lucas 8:27-29, Marcus 5: 1- 20)? Is een legioen ook niet een grote eenheid van Romeinse soldaten van soms wel 2000 man? En is zo'n militaire eenheid juist niet waar het volk in die tijd van af wilde? Zou de bevrijding van deze man bij zijn volgelingen en publiek dan niet iets oproepen van de bevrijding van de Romeinen? Denk ook aan alle oudtestamentische verwijzingen (Tenach), zijn plattelandse en dagelijkse beelden in zijn parabels (akkers, mosterdzaad, zaaien, oogsten, bloemen in het veld etc.). Hoe kun je die begrijpen zonder hem in zijn tijd en plaats te stellen? Je zult zijn uitspraken en zijn rondreizen in de context (Sitz im Leben) van Jezus en de geloofsgemeenschappen na hem moeten plaatsen wil je iets van hem begrijpen. En hoe beter je hem begrijpt, hoe beter je kunt toepassen wat je gelooft. Hoe we over hem denken doet ertoe. En dat is gelijk een opstapje naar reden 5 van waarom zijn huidskleur ertoe doet.

5. Omdat dit je geloofsleven kan verrijken (spiritualiteit doet ertoe) Tenslotte doet Jezus zijn huidskleur ertoe, omdat de erkenning daarvan je geloofsleven nog rijker kan maken dan het al is. Het is een ding om Jezus beter te willen begrijpen, het is iets anders om daarna de conclusie te trekken dat hij meer voor je is dan die bekende Nazarener aan het begin van de eerste eeuw. Het geval wil dat je vaak tot geloof komt door de erkenning dat Jezus de zoon van God is, ofwel van God vandaan komt. Je leert hem kennen als de Heer (adonai of kurios) die zit aan de rechterhand van God. Hij heeft de meest prestigieuze plek gekregen vanwege zijn bereidheid om de prijs te betalen voor alle mensen. En wij geloven dat hij daar zit totdat alle vijanden tot zijn voetbank zijn gemaakt, en hij weer terugkomt. Iets wat wij nog kunnen gedenken in een dienst als 'Maranatha, Jezus kom terug' (parousia). In eerste instantie is onze ervaring van Jezus dus niet met die man van Nazareth. Die tijd in de geschiedenis is voorbij. Hij is immers door God uitermate verhoogd (Filippenzen 2: 9 -11). In mijn eigen leven zie ik dat die eerste kennismaking met Jezus als de Christus (de Messias, de Gezalfde) steeds meer betekenis krijgt door eerst beter te begrijpen wie Jezus de Nazarener is. Het is als een cirkel die blijft doorlopen, een spiraal omhoog. Hoe beter ik begrijp wat hij nou in zijn tijd en plaats heeft betekend, hoe beter ik begrijp wie Hij is als Christus (een term die trouwens alleen door de joodse traditie te begrijpen is). Ik merk dat mijn ontzag voor hem meer en meer groeit. Als ik zie hoe hij de moed heeft gehad om zich te associëren met de mensen die er weinig toe deden, hoe hij niet met geweld naar boven maar juist de mensen onderop bekrachtigde, dan wordt mijn hart warm. Dan gebeurt er iets. En dan denk ik, voor hem wil ik gaan en op hem wil ik lijken. Want als hij het beeld van God is (letterlijk: eikōn | εἰκών), dan hebben we toch een prachtige God? Waarom doet het er niet toe? Na 5 redenen opgenoemd te hebben waarom Jezus' huidskleur ertoe doet, wil ik ook 1 reden noemen waarom het er niet doet. En dan citeer ik die ene zin van Kirk Franklin waarmee ik begon: "It doesn't matter which color you are, as long as your blood was red." Ja, als gelovige doet het ertoe dat Jezus in Palestina is geboren en opgegroeid, maar aan het einde van de dag hoeft zijn huidskleur niet doorslaggevend te zijn. Ook wij beoordelen elkaar niet op basis van onze huidskleur, maar op de inhoud van onze karakters (zoals Martin Luther King Jr. dat ook zei). We erkennen elkaar wel als zodanig, we zijn niet kleurenblind, maar weten ook dat goedheid of slechtheid niet in iemands afkomst zit. We hebben allemaal goed en kwaad in ons, en vooral veel goeds. Juist dat is wat Jezus zelf ons leert. Hij zei niet alleen dat we God en onze naaste (dus iedereen) moeten liefhebben met alles wat in ons zit, maar handelde hier zelf ook naar, in zijn leven en dood. En anders hebben we altijd nog een van de prachtigste verhalen die ooit door iemand verteld is: de barmhartige Samaritaan (Lc. 10: 25 - 37). Goedheid komt uit een onverwachtse hoek. Die boodschap overbrugt alle vooroordelen en stereotypes.