Er waren meerdere plaatsen waar de woestijnman Johannes de mensen kon dopen. Waarom deed hij dat in de Jordaan? En wat heeft dat voor waarde voor ons vandaag? Een reis naar het hart van de Thora, de belofte van een eigen land en de reden waarom Jezus de Nazareeër er ook aan moest geloven om door het water heen te gaan. Een perspectief op de doop als persoonlijke doortocht naar het beloofde land.
Foto door Victor Freitas Het lijkt betekenisloos. Mensen dopen in de Jordaan. We krijgen simpelweg een verslag van de activiteiten van een ene vreemde vogel die als een verwilderde versie van de profeet Elia mensen oproept om zich te laten dopen in de ondiepe wateren van de 250-kilometerlange rivier. Het is een ene Johannes, die in de evangeliën een prominente plek krijgt maar dan wel als de voorloper van de ene die sterker is dan hij. De kans is groot dat deze woestijnman veel bekender was dan zijn volgeling Jezus, maar bij zijn arrestatie en dood een gat achterliet die deels door de Nazareeër opgevuld kon worden. Of was er al concurrentie tijdens zijn leven? Johannes bleef zijn navolgers hebben, maar we zien ook enkelen achter Jezus aan gaan die een andere visie op het komende koninkrijk had. Johannes moest zijn optreden met de dood bekopen. Een gebeurtenis die volgens een Joodse historicus genaamd Jozefus niets te maken had met zijn activiteit om mensen in de Jordaan te dopen als teken van een innerlijke ommekeer. Mensen geven gewoon uiting aan wat allang in hen had plaatsgevonden. De doop stelt in Jozefus' optiek niet zoveel voor, maar is dat ook echt zo?
Dreiging uit de Jordaan
John Dominic Crossan, een van de leidende figuren rondom het historisch onderzoek naar Jezus, denkt hier anders over. Hij denkt dat Jozefus wel degelijk wist dat de onderdompeling in het water van de beroemde Jordaan veel meer betekent dan een simpele fysieke handeling (Jesus: A Revolutionary Biography). Het stelde een heleboel mensen in staat om een nieuwe mindset aan te nemen over de bevrijding van God en de komst van zijn rijk. De Romeinen, aan wie Jozefus de naam Flavius te danken heeft, beefden bij die gedachte. Zou de opdracht uit zijn gegaan om de doper te doden als het toch niets voorstelde wat hij deed? Het kan niet alleen maar door de wens van een verwende 'birthday girl' zijn, toch? Nee, hier liggen andere motieven aan ten grondslag. Er ging een werkelijke dreiging uit van de Jordaan. En het is aan ons om uit te zoeken waarom. Het zou onze kijk op de aloude christelijke rite de passage kunnen veranderen. En daarmee ook de kijk op ons eigen leven in navolging van de ene Heer Jezus Christus van Nazareth.
Waarom dopen in de Jordaan?
De Jordaan heeft in de historie van het Israëlische volk een prominente plek. Het is symbool gaan staan voor meer dan wat je van een onderdompeling in water mag verwachten. Niet alleen de geografie maar ook de historie maakt de rivier Jordaan uniek.
De geografische ligging
Natuurelementen hebben altijd een rol gespeeld in de geschiedenis van de volken en hun levensbeschouwelijke oriëntaties. Niet alleen specifiek bij dit volk, maar ook bij andere volken zijn bergen, rivieren en weeromstandigheden meer dan alleen maar geologische en atmosferische fenomenen. Zij kunnen juist door hun ligging een verbinding vormen met de geestelijke of onzichtbare wereld (Armstrong, Jeruzalem). De Jordaan heeft wegens zijn prachtige verticale ligging van de Hulah-vallei in het Noorden tot aan Jericho in het Zuiden een natuurlijke scheidslijn gecreëerd tussen Oost en West. Het zijn de twee bergen Tabo en Nebo aan de uiteinden die door hun hoogte gelijk ook twee dalen weten te creëren die het water zodanig weten te vangen dat twee beroemde meren tot stand zijn gekomen: het meer van Galilea in het Noorden en de Dode Zee in het Zuiden. De Jordaan is daarmee de life line van Israël die meer dan eens een rol heeft gespeeld in het narratief van Israël en diens bevrijdende God.
Bijzondere historie
De Jordaan is wegens diens ligging onlosmakelijk verbonden met de identiteit van het Israëlische volk (niet te verwarren met de Israëlische staat). De meest doorslaggevende gebeurtenis waar de Jordaan een hoofdrol heeft gespeeld moet wel de doortocht door de rivier zijn toen het bevrijde volk op weg was naar het beloofde land. Ook al zien we allerlei momenten die formerend zijn geweest voor de identiteit van het slavenvolk dat voortkomt uit de belofte aan Abr(ah)am. Uit hem zal een groot volk ontstaan dat tot zegen zal zijn voor alle volken. Volgens de traditie zag de leerling Elisa bij de Jordaan zijn meester Elia meegenomen worden naar de hemel, zijn bij de Jordaan 42.000 Efraïmieten door Gileadieten verslagen en stak koning David de Jordaan over terug naar zijn koninkrijk na de dood van zijn zoon Absalom. Het geeft niet alleen de geografische functie van de rivier aan, maar ook de symbolische. Je moet lijfelijk door de Jordaan heen om ergens te komen, maar mentaal maak je daarmee ook een doortocht. Je gaat letterlijk van de ene kant naar de overkant. Wie heeft zin om helemaal via het Noorden of het Zuiden om de bergen en de meren heen naar de andere kant te komen?
De doortocht naar het beloofde land
Doorslaggevend is de doortocht van het volk door de Jordaan naar het beloofde land. Mozes mocht het bevrijde slavenvolk uit Egypte leiden, maar mocht zelf door het gedrag van zijn generatie niet door de Jordaan het land ingaan dat door God beloofd is. Het was Jozua die als opvolger van Mozes de meeste stammen door het water heen leidde. Het allerbelangrijkste aspect daarvan is dat de ark van het verbond, die Gods tegenwoordigheid vertegenwoordigt, als eerste door de aangewezen priesters in het water gedragen werd. Tot ieders verbazing gebeurde er iets wat in het niet alleen in het collectieve geheugen van de aanwezigen was ingeprent, maar ook in dat van de Kanaänieten in het land: het water van de Jordaan kwam daar droog te staan. Je begrijp wel dat de stammen in het land volledig overmand werden door angst. Was dat ook niet onder leiding van Mozes en zijn God bij de Rietzee gebeurd? En kostte dat niet het leven van de vele soldaten in het Egyptisch leger? De schrik zat er goed in. En het land werd al strijdend ingenomen. De belofte van een eigen land, iets wat sommige volken vandaag nog wensen te zien, werd niet zomaar de schoot ingeworpen. Ook al ging God hen voor, de kinderen van de slaven moesten alsnog het gevecht aangaan met de toenmalige inwoners van het land. Wat een domper.
Waarom moest Johannes dood?
En nu pas heeft het zin om terug te keren naar Johannes en zijn doopactiviteit. De doop is niet zomaar even een kopje onder gaan, maar vanuit dit perspectief een doortocht naar een nieuw leven dat volledig onder gezag staat van een nieuwe Heer en God. Dat moest de keizer, de heer en god van het Romeinse rijk, en zijn compagnons tegen zijn haren in gaan strijken. Dat kan niet anders. De binnenbijbelse evangeliën laten een beeld zien van een man die niet alleen de doop zag als een fysieke nasleep van een innerlijke bekering, maar als een herleving van de doortocht die zowel fysiek als mentaal is. Hij verwachte de immanente komst van het rijk van God en hij riep iedereen op om een ommekeer te maken nu het nog niet te laat is.
Een reinigingsrite buiten de tempel
Je zou je kunnen afvragen waarom deze mensen een ommekeer moesten maken. Er was toch een tempel, met een priesterlijke orde, rituelen die tot reiniging en vergeving leiden? Volgens de evangeliën, die trouwens niet allemaal de doop van Jezus door Johannes beschrijven, is de tijd rijp. Sterker nog, doe het snel want de bijl is al aan de wortel van de boom (Q: Mat. 3 en Luc. 3). Blijkbaar was wat de tempel bood en wat het volk deed niet naar wat hij begreep als de weg van God in het land dat onder Romeins gezag staat. Ondanks of misschien juist omdat het volk politiek onderdrukt en economisch uitgebuit werd, is er een innerlijke transformatie nodig die in een levenswijze te zien is. Iets waar ook de profeten telkens weer toe opriepen. Offers hebben geen zin als je houding en levenswijze onveranderd blijft (Jer. 7; Amos 5; Micha 6). Een treffend voorbeeld is de oproep in het boek Jesaja richting het Zuidelijke rijk van Juda.
Was je, reinig je,
maak een eind aan je misdaden,
ik kan ze niet meer zien.
Vermijd alle kwaad
en leer goed te doen.
Zoek het recht, houd tirannen in toom,
bied wezen bescherming, sta weduwen bij (Jes. 1).
Is er een betere plaats dan de Jordaan om mensen opnieuw op die pad te brengen? Is er een krachtiger beeld dan mensen die vanuit de woestijn richting het beloofde land gedoopt worden?
Iemand die sterker is
Het was niet de eerste keer dat iemand de kracht van deze symboliek inzag. Een goed voorbeeld is de Egyptenaar, die naar de bronnen rond 5000 mensen uit de woestijn naar Jeruzalem leidde om zevenmaal om de stad heen te lopen met het doel het in te nemen. Dat werd de hele beweging fataal toen de Romeinse legioenen daar een einde aan maakten (Crossan, Jesus). Nu is er opnieuw een profeet die uit de woestijn iets roept. Je kunt je voorstellen dat de Romeinen dit niet pikten. Die verwilderde Johannes stuurde namelijk iedereen een voor een weer het land in, vernieuwd, opgeleefd en strijdbaar. Ze tonen een ongelooflijke toewijding aan een heerser die er nog niet eens is. Wie is deze sterkere die nog komen zal? De Romeinen lijken het niet te weten. Misschien verwachtten ze een leider die in aantocht is, die op elk moment zijn gedoopte onderdanen tot een staat van paraatheid oproept. Zeker is dat ze deze tikkende tijdbommen niet duldden in het rijk. Daar moet een einde aan komen. Niet wetende dat een opvolger in de startblokken stond. Iemand die Johannes zou overstijgen.
Wat betekent dit voor ons vandaag?
Jezus is volgens het Marcusevangelie na zijn doop direct het woestijn ingegaan (geleid door de heilige Geest!). Hij deed wat het volk eerder niet deed, namelijk God erkennen als de bevrijder en Heer (zie de parallel tussen 40 dagen en 40 jaar). Hij weerstond de verleidingen in het woestijn en leidde een exemplarisch leven dat vol stond van liefde, kracht en hoop. Het koninkrijk van God is nu en aanstaande. Iedereen is welkom om deel te worden van Gods huisgezin. En ook dat kostte hem zijn leven. De toegang tot de tempel moest vrij zijn. Hem volgen betekent dus hem achterna gaan door het water, te sterven met hem en ook met hem op te staan. Deze dopelingen blijven strijdbaar door de kracht van de heilige Geest. Zij kiezen voor een nieuw begin, laten een oud leven achter zich en lopen door het water een nieuw leven in. Het oude is voorbij gegaan en het nieuwe is gekomen (2Kor. 5: 17 - 19). En hij komt niet alleen met water, hij komt met vuur. De Geest die in hem was, mag nu ook in ons wonen. Gods tegenwoordigheid ligt nu niet meer in tabernakels of tempels, maar in zijn kinderen zelf. Hij helpt ons -met vallen en opstaan- om te doen wat goed is en een bevrijd leven te leiden. Wat een mooi en risicovol experiment. Een nieuw, bekrachtigd en strijdbaar volk wordt geboren. Een force waar je rekening mee moet houden.
Comments