Bij steeds meer onderwerpen grijpen we overhaastig naar bijbelse verzen, met alle gevolgen van dien. Op zoek gaan naar Gods woord is mooi, maar we moeten we dat woord wel goed benaderen. Anders leidt dat tot vreemde conclusies. En vreemde conclusies kunnen leiden naar vreemde ideeën en nog vreemdere praktijken. Mijn voorstel: we moeten leren om samen de bijbel te lezen.
Het grijpt mij steeds vaker aan. Wanneer ik zie dat hedendaagse gebeurtenissen of onderwerpen klakkeloos op bijbelse teksten worden geplakt, dan doet het altijd even pijn. Vooral wanneer die manier van bijbel lezen (eisegese) direct invloed heeft op hoe we met elkaar als mensen om gaan. Dan denk ik: 'oeh, daar is de bijbel niet voor bedoeld.' Niet dat ik patent heb op de juiste benadering of interpretatie, maar we zullen wel ons best moeten doen om respectvol met dit prachtige God-en-mensenwerk om te gaan. De bijbel met al haar mooie literatuurvormen en opvallende genres is door mensen in een bepaalde tijd en plaats geschreven. En toch noemen we die menselijke woorden als eindproduct ook Gods woord. Dat alleen al zorgt ervoor dat we heel voorzichtig te werk moeten gaan, willen wij tot het punt komen om te zeggen dat zus of zo Gods gedachten zijn. Dat moet sowieso altijd onder voorbehoud als je het mij vraagt.
“De bijbel is geen orakel dat je op elk moment van de dag kunt vragen om een antwoord”
Als we dan met een eigen thema de bijbel induiken in de verwachting van een definitief antwoord op onze vragen dan doen wij die samenwerking tussen God en mensen geen recht. De bijbel is geen orakel dat je op elk moment van de dag kunt vragen om een antwoord, zeker niet bij hele complexe thema's of ontwikkelingen. Dat zou heel veel dingen makkelijker maken, dat zeker. Maar we moeten de zware weg bewandelen van exegese en hermeneutiek, van leren begrijpen en leren uitleggen, om tot iets zinvols te komen. Maar die inzet is het dubbel en dwars waard. Een voorbeeld waarom samen bijbel lezen belangrijk is Een goed voorbeeld van de noodzaak om samen leren de bijbel te lezen is de verschillende eindtijdscenario's die op dit moment rondgaan. Op een of andere manier heeft de komst van het coronavirus geleid tot een opleving van ideeën over hoe het in deze dagen gaat verlopen. Er lijkt een soort besef te ontstaan dat het einde kan naderen. Als een virus de hele wereld kan platleggen, wat kan er dan allemaal nog gebeuren? Een universele en imminente einde der dagen is ineens heel geloofwaardig geworden. Globalisering heeft daar zeker een steentje aan bijgedragen doordat het lokale ineens effect kan hebben op het globale (het eten van een vleermuis in de soep bijvoorbeeld). Maar hoe belangrijk is het om juist nu samen Openbaring te lezen en alle boeken die apocalyptische trekjes hebben (Daniel)? Denk verder aan de geopolitieke ontwikkelingen met wereldleiders die hun macht uitbreiden met populistische vormen van nationalisme en allerlei sociaal-maatschappelijke gebeurtenissen die onze aandacht verdienen. We moeten dus wel samen de bijbel lezen omdat niemand in zijn eentje de wijsheid in pacht heeft. Wat is daarin belangrijk? Ik zou enkele gedachten willen meegeven:
1. Laten we bijbel lezen met een beginners mentaliteit
Ik ga er vanuit dat iedereen oprecht op zoek is naar wat God wil zeggen via de bijbel. Dat moet toch wel ons startpunt zijn voor samen bijbel lezen. Maar we zitten vaak vast in onze eigen patronen. We lijden aan 'confirmation bias', een manier van leren waarbij we bevestiging zoeken van wat we al weten. Zo wordt het moeilijk om echt nieuwe dingen te leren. De Japanners hebben hier een oplossing voor: 'soshin'. Dat betekent beginners mentaliteit. Je gaat dan bewust een gesprek aan met het voornemen om vooral te leren en te luisteren in plaats van je eigen ideeën bij anderen neer te leggen. En dat is best lastig, want we zijn geneigd om routine en structuur te creëren, een soort basis waar je op terug kunt vallen. Op zich niet verkeerd, dat doen we op werk ook, maar dat leidt vaak tot herhaling van onze activiteiten waarbij alles wat daarbuiten valt ineens er niet bij hoort. Ik merk dat ook bij mezelf. Ik moet best veel bellen en online meeten. Erg leuk om met allerlei mensen te praten elke dag, maar ik merk ook dat wanneer ik ineens totaal iets anders moet doen, ik in de stress kan schieten. Misschien is het de angst om het onbekende. Maar het is iets nieuws, iets wat je niet eerder hebt gedaan. En zonder die nieuwe ervaringen blijf ik hetzelfde, dan groei ik helemaal niet meer. Zo is het voor de mensen die van jongs af aan de bijbel hebben gelezen extra lastig om met nieuwe ogen diezelfde oude verhalen te lezen. Voor mensen die geleerd hebben dat de bijbel jouw persoonlijke handboek moeilijk te horen dat niet alles persoonlijk is. En voor theologen is de uitdaging om de studiebril af te doen en de tekst vers op je af te laten komen, om je weer persoonlijk te laten raken. We hebben elkaar nodig. En de bereidheid om niet alleen te zoeken naar persoonlijke bevestiging, maar naar gedeelde waarheid.
2. Laten we bijbel lezen met een hele gevarieerde groep mensen
Toen ik nog theologie studeerde, hoorde ik van een cursus Intercultureel Bijbellezen. Wat fascinerend vond ik dat. Sowieso bestond mijn studierichting uit een mooie, gemêleerde groep van mensen. Dat is pentecostalisme (wereldwijde pinksterbeweging) eigen. Ik weet niet anders dan dat je met hele verschillende mensen de bijbel leest, omdat ik op mijn zestiende tot geloof kwam in een van oorsprong Indonesische gemeente. Intussen was het een groep van allerlei etnische achtergronden geworden. Maar wat een rijkdom om met allerlei verschillende mensen de bijbel te lezen, omdat de Iraniër de bijbel weer anders leest dan een Keniaan, en een Nederlander weer anders dan een Surinamer. En in alle eerlijkheid hebben we juist een wat niet-westerse blik nodig op de bijbel, een kijk op de teksten vanuit de culturen waarin -net als in Jezus' tijd- familie, eer, schaamte en groepsdenken een veel groter rol spelen dan in de Nederlandse cultuur.
“Wij hebben juist een wat niet-westerse blik nodig op de bijbel”
Denk alleen al aan de tekst waarin Jezus in aanwezigheid van zijn eigen familie zegt: wie is mijn familie? Dat zijn zij die Gods woorden horen en doen (Lk. 12: 21). Een afwijzing van familie is altijd al pijnlijk, maar des te meer in deze familie-georiënteerde culturen waar je welzijn afhangt van je band met je familieleden. We moeten echt samen de bijbel lezen. En nu heb ik nog niet eens leeftijd, gender of onze sociaal-economische positie genoemd. Want lees maar eens als middenstander de bijbel met iemand die echt weinig heeft. Dan doen die teksten over de vrouw die relatief meer gaf echt iets met je. En heb je weleens vanuit Joods perspectief de oudtestamentische verhalen gelezen? Er zijn zelfs Joodse denkers die onderzoek doen naar Jezus en zijn tijd (Schalom Ben Chorin).
3. Laten we ook praten over hoe de bijbel is ontstaan
We hoeven niet op dezelfde manier de bijbel te lezen. Dat kan ook niet, maar ik merk wel dat wanneer de verschillen zo groot zijn over wat de bijbel nou is je in een gesprek in een vicieuze cirkel blijft. Zulke gesprekken lopen vaak uit tot discussies waarbij de een de ander wilt overtuigen van zijn zienswijze, vaak met herhaling van argumenten in de hoop dat de ander wel overstag gaat door het zo vaak mogelijk te zeggen. Dat werkt niet. Wanneer je de bijbel leest als een volledig afsluitend geheel waarbij elke letter telt en elke vers even veel weegt dan ben je iemand die een letterlijke lezing heeft. Dat wordt soms ook wel de fundamentalistische lezing genoemd. Dat klinkt onaardig, maar betekent eigenlijk dat je het eindproduct van de bijbel een volledige goddelijke gezag toekent, waardoor elk woord en vers even serieus genomen moet worden of het nou uit een psalm komt of uit het evangelie van Marcus. Vaak neem je hierbij ook alle verhalen aan als historisch, dus dat alles ook precies zo heeft plaatsgevonden. Aan de andere zijde kan iemand ook alles symbolisch lezen. Dan zijn de verhalen helemaal niet historisch, maar willen ze vooral een bepaalde boodschap doorgeven zoals een film soms vooral een idee wil doorgeven. Wat is het moraal van het verhaal? Als iemand zo de bijbel leest, dan heeft iemand een allegorische lezing.
“Het blijven mensen die de boeken in een specifieke tijd en plaats hebben geschreven”
Hoe dan ook, uiteindelijk kun je er niet omheen dat de bijbel een geschiedenis heeft, een ontstaansgeschiedenis. En dat deze boeken in een zekere tijd zijn geschreven. Ook al erken je de goddelijke kant van deze mooie historie de woorden zijn door een mens op papier (dierenvellen, papyrus) gekomen. En zijn in een bepaalde vorm gegoten. Het ene boek is meer een liedboek (psalmen) of een boek van wijsheid (Job, Prediker), terwijl het andere een brief is gericht tot een specifiek publiek (brieven van Paulus). Ik weet dat dit het bijbel lezen niet makkelijker maakt, maar helaas of gelukkig kun je niet om deze vaste gegevens heen. Ja, je kunt zeggen dat de Geest deze mensen heeft geïnspireerd en zelfs het proces tot de canon (vaststelling van alle boeken in de bijbel) door God geïnitieerd is, maar het blijven mensen die de boeken in een specifieke tijd en plaats hebben geschreven of geredigeerd. En het is alles waard om dat met elkaar te bespreken.
Het wegen van bijbelse woorden: een cirkel Een bekende Duitse theoloog genaamd Karl Barth zei ooit dat Gods woord zich in de bijbel laat vinden. Met andere woorden, door alle woorden in de bijbel klinken de woorden van God. Maar dat is wat anders dan te zeggen dat elke woord ook Gods woord is. Ook Paulus zegt weleens in zijn brieven dat wat hij zojuist heeft gezegd zijn eigen woorden zijn, niet die van Christus. Ja, hij meent wel de Geest te hebben dus die woorden hebben gezag, maar hij noemt ze wel onder voorbehoud. Er zijn namelijk ook woorden van Christus, die hij waarschijnlijk van de directe volgelingen van Jezus heeft kunnen ophalen. Als Paulus al voorzichtig is, hoeveel te meer moeten wij dat? Kortom, ook al is de bijbel dat prachtig God-en-mensenwerk, niet elk woord of elke vers weegt evenveel. En we zullen de moeite moeten doen om niet zomaar tot overhaastige conclusies te komen, maar de bijbel zo erg te respecteren en ervan te houden dat we die zorgvuldig lezen en bestuderen. Zeker als het gaat om gevoelige onderwerpen waarbij we menen iets te vinden van andere mensen. Ik zou tenslotte willen vragen of je met anderen zou willen nadenken over het volgende. Wat nou als je een cirkel zou tekenen met enkele cirkels daarin op basis van wat in de bijbel nou het belangrijkste is, wat zou dan in de kern zitten? En wat zou dan in de tweede en derde cirkel zitten? Dan ontdek je wat de kern is van ons geloof en welke woorden de andere woorden voeding geven. En als ik mijn kijk erop mag delen dan vind ik dat Jezus' woorden en zijn doen en laten in de kern horen. Want zonder hem zou het hele Nieuwe Testament er niet eens zijn. Zelfs in zijn woorden kunnen we ergens onderscheid maken. Want heeft hij in de eerste plaats niet de hele wet en geboden samengevat in dat ene grote gebod? Dat we God liefhebben met heel ons hart en ziel, verstand en kracht, en onze naaste als onszelf. Mag dat dan ons vertrekpunt zijn? En als wij erkennen dat hij niet alleen die plattelander uit Nazareth is, maar juist wegens zijn manier van zijn in deze wereld heeft laten zien wie God is, dan moeten we bij al ons spreken over de bijbel bij hem starten. Met andere woorden, alles in de bijbel staat in zijn schaduw. Je zult naar mijn mening altijd alles moeten wegen in het licht van zijn woorden en daden. Hij kwalificeert al het andere. Dus als je iets leest zul je naast alle mooie methoden van bijbellezen (eerst het hele boek lezen, in de context lezen, doel van het boek zoeken etc.) ook altijd moeten afvragen of dit in lijn is met wat Jezus heeft gezegd of gedaan. Toegegeven, ook dit is dan pas weer het begin van een ontdekkingsreis, maar roeien met de riemen die we hebben. Hij bracht het doen van Gods wil terug bij het hart van de Thora door die wetten terug naar onze harten te brengen. Niet de buitenkant of enige vorm van je sociale identiteit doet ertoe, maar de binnenkant. Als dat niet revolutionair is, weet ik het ook niet.
Comentarios