De tiran Domitianus zou een slechte keizer en een fervente christenvervolger zijn geweest, maar nieuwe interesse in zijn leven schept een heel ander beeld. Hij zou vooral zo zijn geframed door zijn tegenstanders. Dat brengt de boodschap van het boek Openbaring in verlegenheid, of juist niet? Kan het controversiële laatste boek van de bijbel juist als getuige dienen van zijn nalatenschap? Een persoonlijke reflectie op een digitale rondleiding over de persoon en het leven van de laatste Flavische Keizer in de Romeinse historie die veel indruk maakte op de vroege kerk.
Foto door Plato Terentev via Pexels
Een paar weken geleden ben ik het toch maar gaan doen: een online museumbezoek. Het was georganiseerd door het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. Soms is de online ervaring van iets wat je gewend bent om fysiek te doen echt helemaal niks (zoals een muziekconcert), maar dit viel me alles mee. 'God op Aarde: Keizer Domitianus'. Zo heet de tentoonstelling die inmiddels weer openstaat voor bezoek. Ik stuitte erop bij het lezen van het artikel van Nathalie de Haan en Eric Moormann die een gelijknamig boek hebben geschreven over de persoon en het leven van de laatste keizer van de Flaviërs. De titel greep me gelijk aan. God op aarde. Ik wist van de goddelijke status van Romeinse Keizers na hun dood, zeker na het leven van keizer Augustus, maar van vergoddelijking tijdens hun leven had ik nog niet gehoord. Ik vond het erg leuk zo'n rondleiding. Door een gespecialiseerde gids kon ik meer te weten komen over de eerste eeuw van onze jaartelling dan wanneer ik zelf op pad zou gaan. Heel wat onderwerpen passeerden de revue ondersteund door de voorwerpen die van over de hele wereld kwamen, en dat alles met het ene doel: het in beeld brengen van het regiem van de beruchte Flavische keizer. De gids voelde daarbij ook de noodzaak om een correctie te plegen op de beeldvorming rondom zijn persoon. Was hij nou werkelijk die verschrikkelijke tiran, een van de slechtste keizers die het Romeinse rijk ooit heeft gekend (81 - 96 C.E.)? Als je de historici moet geloven die na zijn dood zijn leven in kaart begonnen te brengen wel. Maar de grote vraag is wie deze schrijvers waren en welk belang zij hadden bij een trouwe verslaglegging. Was er toen al een vorm van nepnieuws? Volgens de schrijvers De Haan en Moormann wel. Ik was heel nieuwsgierig omdat het antwoord op deze vraag zomaar onze kijk op een van de meest onbegrepen boeken in de bijbel zou kunnen veranderen: het boek Openbaring. Dat is namelijk een van de boeken die in de tijd van Domitianus geplaatst wordt én nu misschien wel als het enige bewijsstuk van zijn christenvervolging dient.
Domitianus: een vervolger van christenen?
Dat is de correctie die de schrijvers en het museum willen aanbrengen: in hun ogen is het bewijs dat er christenvervolging onder Domitianus plaatsvond maar heel magertjes. Dat vind ik ergens wel vreemd. Niet alleen schreven vroege kerkvaders als Tertullianus (ca. 160 - 230 C.E.) en Irenaeus (ca. 130 - 200 C.E.) over zijn vijandelijke gezindheid richting de jonge sekte, ook Eusebius als kerkhistoricus (263 - ca. 339 C.E.) laat geen twijfel over een vorm van vervolging bestaan. Waar de kerkvaders het vooral hebben over hoe lastig de keizer het hen maakt, trekt Eusebius de lijn verder door. Hij schrijft dat Domitianus in tegenstelling tot zijn vader Vespasianus de keizer Nero navolgde in zijn vijandigheid. Sterker nog, hij schrijft dat Domitianus letterlijk een 'vervolging tegen ons' inzette. Een stevige statement. Maar kunnen we hier blind op varen? De Romeinse elite deed in ieder geval er alles aan om de naam van de beruchte keizer te besmeuren en volledig uit de geschiedenis van het Romeinse rijk te verwijderen. Heel tastbaar zie je dat terug in de voorwerpen die in het museum staan. De gids liet ons munten en zelfs een korenmaat zien waar je heel duidelijk zijn beeltenis en naam uitgewist ziet. Ze zijn er gewoon uitgeslepen. Ik vraag me af wat die man heeft gedaan om hem de keizerlijke plaats bij de goden te ontnemen? De gids vertelt dat Domitianus van de drie partijen vooral het volk en het leger tevreden wist te houden, maar de Senaat vaak in de kou liet staan. En laat dat nou net de groep te zijn die ofwel zelf schrijft of schrijvers tot hun kring rekent. Zo is Suetonius een van die senatoren die hem in zijn leven loyaal was, maar bij zijn dood hem het liefst uit de geschiedenis wilde wissen. Iets wat trouwens vaker gebeurde bij de laatste persoon van een dynastie. Keizer Nero zou hetzelfde lot treffen. Ook de vrouw van Domitianus, die trouwens goed haar mannetje (of vrouwtje) stond, zat in het complot. Wat heeft die man toch gedaan?
Openbaring als getuige van vervolging
Wat heeft dit nou allemaal met het boek Openbaring te maken? Nou, als het echt zo is dat Domitianus geen martelaren maakte van de eerste-eeuwse christenen dan zullen we het laatste boek van de bijbel misschien wel moeten herzien. Ik bedoel natuurlijk niet dat we de woorden zelf moeten wijzigen (ik kijk wel uit Op. 22: 19), maar op zijn minst de datering en betekenis. Of toch niet? De meeste bijbelwetenschappers en historici plaatsen het boek namelijk in zijn tijd met als terugwijzing naar het regiem van keizer Nero (666 staat bijvoorbeeld voor de keizer Nero in Hebreeuwse geometrie). Onder zijn bewind van 54 tot 68 C.E. zouden christenen het zwaar te verduren hebben gehad. Het bekendste voorbeeld is dat Nero de schuld van de brand in Rome in hun schoenen schoof. Hij zou ook geen moeite hebben gehad om deze mensen als tuinverlichting te gebruiken wanneer hij ze op palen spietste. Verschrikkelijke verhalen zijn dat, maar ook die zijn door critici geschreven. Ook al zouden de christenen enkele decennia later ook verdrukking kennen, laten de archeologische vondsten en inscripties dat beeld onder Domitianus minder overtuigend zien. Heeft Eusebius dan maar wat gezegd of moeten we ook aan de slag met wat er onder vervolging wordt verstaan? Moet dit altijd fysieke vormen aannemen of kan dit ook heel goed psychologisch zijn?
Domitianus zou namelijk voor zijn tijd een heel buitensporig verzoek hebben gedaan. Hij wilde graag aangesproken worden als 'dominus et deus', heer en god. Dat streek niet alleen tegen de haren van de senatoren in, maar ook tegen die van de christenen. Ook al zou hij daar volgens deze schrijvers daar niet op aangedrongen hebben, kan ik mij voorstellen dat de druk om mee te gaan in de heersende cultuur steeds groter werd voor deze jonge groep van gelovigen. Afgesplitst van het toenmalig jodendom na de strijd in Jeruzalem en de vernietiging van de tempel kwam deze groep voor een keuze te staan, die in het boek Openbaring zo goed naar voren komt: vereren wij de keizer en zijn goden of blijven wij trouw aan die ene Heer en God, die wij kennen van onze voorouders? Want ook al is Domitianus gematigder en zelfs traditioneler in zijn godencultus kunnen we er niet omheen dat hij enkele religieuze gebouwen na een brand in 80 C.E. liet herstellen en zelfs een tempel ter verering van zijn vader en broer liet voltooien. Dat hij flirtte met religieuze praktijken uit omringende landen zie je goed terug in de gevonden Isis-beelden waarmee hij zichzelf identificeerde. Het Egypte dat de Israëlieten achterlieten, kwam zo via Rome toch weer het heilig land binnen. In elk geval als nieuwsbericht.
Romeinse munt met afbeelding van keizer Domitianus (zie rechts ook de naam divus - goddelijk - staan en de zeven sterren als teken van volmacht. Zie Op. 1: 16 -20)
In die zin hoeft vervolging niet altijd fysieke vormen aan te nemen, maar was die dreiging onder Domitianus wel reëel aanwezig. Dat kon trouwens ook heel goed de psychologische druk zijn die de jonge christenen ervoeren om in levensbeschouwelijke zin aan te passen. De verering van de ene God op de troon en de loyaliteit naar het Lam lijken hier niet samen te kunnen gaan met de vergoddelijkte keizercultus en rituelen. Koos je ervoor om daar niet aan mee te doen dan kon dat wel degelijke hele tastbare gevolgen hebben. Je bestaan stond op het spel. Dat leren we van het boek Openbaring. Je kon buitengesloten worden van het economisch verkeer. Denk aan het kunnen kopen en verkopen in het boek Openbaring (Op. 13: 9 - 18). De munt met de afbeelding van de keizer kan heel goed symbool zijn gaan staan voor de druk om mee te doen aan de Romeinse eredienst. Zeker als op het munt 'divus' ofwel goddelijk op staat gedrukt (zie afbeelding hierboven). Wat zouden wij doen? De messiaanse profeet Johannes roept vanuit zijn ballingschap op om juist vast te houden aan die ene God. Hij heeft alles onder controle ook al lijkt soms het tegenovergestelde het geval. Wanneer een staat religieuze loyaliteit gaat vragen, moeten bij ons de alarmbellen afgaan. Dat kan niet de bedoeling zijn. Tot die tijd mogen we de keizer geven wat de keizer toekomt, zoals Jezus dat zo treffend verwoordt. Maar dan zegt Johannes nu nogmaals hardop wat daarop volgt, namelijk geef dan ook God wat God toekomt. Aardse macht is in de joodse gedachte altijd gedelegeerde macht (1 Sam. 8) en dat is wat Domitianus blijkbaar was vergeten.
Meer Lezen?
Michael Gorman geeft op een toegankelijke manier uitleg op welke manieren je Openbaring kunt lezen in zijn Reading Revelation Responsibly (2011). Is Openbaring een apocalyptische boodschap voor de toehoorders in het verleden of de lezers in het heden en de toekomst? Is het boek volledig symbolisch of een realistische weergave van de hemelse orde? Gorman schrijft hier m.i. terecht over wat de betekenis is van profetisch, namelijk “speaking words of comfort and/or challenge, on behalf of God, to the people of God in their concrete situations” (p. 23). Bible Project wijdt aan zijn leesstrategieën een podcast: Five Strategies for Reading Revelation (2020).
Kommentare