Wie houdt ervan wanneer iemand onaangekondigd op de stoep staat? En toch nodigt Jezus zichzelf uit bij mensen thuis. Zo ook bij de tollenaar Zacheüs. Dat levert voor de kleine man uit Jericho een bevrijdend moment op. Zijn de open maaltijden uniek aan Jezus' missie? Waarom koos hij voor deze vorm? En welke moderne ideeën kunnen ons helpen om de kracht van samen eten nog beter te begrijpen?
Foto door Chelsea Cook
Het eerste wat mijn oma vraagt wanneer wij binnenkomen is: "Hebben jullie al gegeten?" Het is de gewoonte van een vrouw die haar hele jeugd in Indonesië heeft doorgebracht. Daar geboren, is ze verliefd geworden op een Nederlandse Gereformeerde man, die het land bezocht als kolonel in het Nederlands leger. Als we vragen naar hoe zij elkaar hebben ontmoet dan heeft dat ook weer met eten te maken. Hij zou -in zijn eigen woorden- een kip bij zich gehad hebben en niet geweten hebben hoe je het slacht en kookt. Zij zou gezegd hebben dat ze dat wel voor hem doet. En zo rond het kampvuur, de zonsondergang en de versbereide kip zou de liefde aangewakkerd zijn. Zelfs als kind vind ik het verhaal te mooi om waar te zijn. En als ik later lees over de gruwelijkheden tijdens het koloniaal bewind vind ik het nog ongeloofwaardiger. Maar ik kies ervoor om dat verhaal te geloven. En wie wil dat niet? Rondom samen eten kan heel veel goeds gebeuren. Het is niet voor niets dat de grootste diplomatieke gesprekken om de tafel worden beslecht. Ook al kiezen sommigen voor een wel heel grote tafel waar de afstand tussen gastheer en gast steeds groter en groter wordt. Bij mijn opa en oma niet en ook bij Jezus niet.
Samen eten zegt alles over mensen
Wil je mensen leren begrijpen, kijk dan als eerste naar hoe zij samen eten. Dat is in één zin zeggen wat er te zeggen valt over mensen, hun cultuur en hun eetgewoonten (Nancy Siousa, Sharing Meal, Sharing Life Together). Het is een manier om niet alleen de sociale cohesie te bevorderen of wel gewoon lekker te eten samen, maar ook om ideeën en ervaringen uit te wisselen. Het is dan ook niet gek dat Jezus ervoor koos om samen eten zo fundamenteel deel uit te laten maken van zijn koninkrijkboodschap. Het is rondom het samen eten dat hij de ruimte neemt om tot de kern te komen. Dus ja, de gezelligheid - zoals wij het hier in Nederland zouden noemen- maar ook dat uitwisselen van ideeën. In het verhaal van Zacheüs doet de (kleine) man er alles aan om door Jezus opgemerkt te worden (Lc. 19). Tenslotte klimt hij zowaar in een boom. Zijn inzet wordt beloond want hij wordt gevraagd om zijn huis beschikbaar te maken voor Jezus en de zijnen. En dat is niet niks. In een cultuur, in zoverre we die kunnen reconstrueren, waar samen eten hoog op de sociale agenda staat, is dit een hele eer. Zo laat Lucas, het evangelie van de maaltijden, doorschemeren. Dat is de ene kant van de medaille. Het is een eer, maar de andere kant is dat de tollenaar wel een hele club aan mensen te voeden heeft. Heel praktisch gezien is het lang geen slecht idee van Jezus om zichzelf juist bij een welvarende man uit te nodigen. Er zijn wat monden te voeden en magen te vullen. Het blijft een missie 'on the move'. Wat uitzonderlijk om voor een lokale medicijnenman, zo kun je Jezus ook beschouwen, onderweg te zijn en afhankelijk te zijn van de lokale gastvrijheid (John Dominic Crossan, The Historical Jesus). Waarom eet Jezus met zondaren? Opvallender is dat Jezus niet te eten gaat bij iemand die hoog in aanzien staat. Zacheüs is en blijft een tollenaar. En zo te lezen een oppertollenaar, dus iemand die gewend is om mensen onder zich te hebben en aan te sturen. Als het echt zo is dat het een Romeinse gewoonte was om mensen aan te stellen die tegen elkaar op boden hoeveel tol ze kunnen ophalen, dan heeft deze kleine man uit Jericho die strijd eens weten te winnen. Het is daarom extra goed te begrijpen dat deze mensen die onder hun eigen volk belastinggeld ophalen niet zo geliefd zijn. Waarom kiest Jezus er dan voor om juist bij deze 'landsverraders' -want zo kun je dat wel stellen- te gaan eten? De woordencombinatie van 'tollenaren en zondaren' komt zo regelmatig voor in de evangeliën, dat je er niet omheen kunt dat dit teruggaat naar een overlevering die het leven van Jezus reflecteert (Mc. 2: 16; Mt. 9: 11; Lc. 5: 30). Hoe je de term 'zondaren' ook begrijpt, het is duidelijk dat het verwijst naar een groep van mensen die iets op hun kerfstok hebben. Judeeërs die simpelweg niet aan de reinigingsrituelen voldoen om aan de tafel van andere groeperingen aan te zitten (of liggen) of die gewoonweg verkeerde dingen hebben gedaan (James Dunn, Jesus Remembered). Tollenaren worden dus onder deze groepering geschaard wanneer ze in één adem met zondaren worden genoemd. 'Prostituees' is bijvoorbeeld ook zo'n subgroep van mensen die vaak onder deze grotere groep worden genoemd. De vraag blijft staan. Waarom? Waarom eten met deze mensen die duidelijk buiten de boot lijken te vallen? Waarom jezelf op die positie plaatsen in een cultuur waar associaties met anderen kunnen leiden tot uitsluiting? Je bent toch wie je bent door met wie je eet, weten we nog van 'Jezus, een Vreetzak en een Dronkenlap'.
3 perspectieven als antwoord
Om antwoord te vinden op die vraag zouden we eigenlijk terug moeten gaan naar de tijd van Jezus zelf. Zou dat niet geweldig zijn? Maar helaas kan dat niet. We kunnen die grote historische sprong niet maken. Maar wat we wel kunnen is proberen te reconstrueren met de middelen die we hebben. We kunnen de inzichten van culturele antropologie, archeologie en exegese eigen maken en toepassen (hier volg ik John Dominic Crossan in). En dan komen we langzaam tot ontdekkingen die we op een methodische manier aan elkaar kunnen knopen en een (onvolmaakt) beeld opleveren. En dan zien we dat ook andere groeperingen als Farizeeën, Sadduceeën en Essenen hun maaltijden hadden en hun eigen gewoonten erop nahielden (Sarah Sahu, Life in the Kingdom). En dat Jezus' open maaltijden een manier is om 'real life' te demonstreren dat het koninkrijk van God dichtbij gekomen is. Een koninkrijk waar de mensen worden uitgenodigd die volgens de parabel van Jezus erbij worden getrokken toen de eerdere gasten het lieten afweten. De mensen die eigenlijk blij moesten zijn met de dag die is aangebroken, de dag van het grote banket, zijn nu te druk met andere dingen. Geen wonder dat sommige groeperingen soms kwaad werden van Jezus' boodschap. Het kan niet anders dat zij zich aangesproken voelden. Zij hoorden in zijn woorden een substitutiegedachte. Niet de vromen, maar de armen, kreupelen en blinden krijgen nu de mooie plekken aan Gods tafel. Misschien kunnen we zeggen dat Jezus de open maaltijden zag als de uitgestrekte armen van Gods hart. Laten we drie moderne perspectieven bekijken die ons misschien verder kunnen helpen om dát beter te begrijpen.
Foto van de Russische Icoonschilder Andrei Rublev 'the Trinity' (15de eeuw) op Wikipedia
1. Miroslav Volf: omarm je vijand zoals God jou heeft omarmd In Exclusion and Embrace, dat de Louis Graywer Award won, doet Miroslav Volf een opmerkelijke uitspraak (1996, maar in 2021 gereviseerd). God daagt ons uit om als mensen elkaar te omarmen zoals hij ons in Jezus heeft omarmd. En dat neemt Volf niet licht op. Hij heeft zelf de vraag eens van zijn leraar Jürgen Moltmann gekregen. "Ben jij zelf wel in staat om als Kroaat een Serviër te omarmen?" De vraag viel hem zwaar. Hij kan het allemaal heel goed theoretiseren (en hoe!), maar het praktiseren is voor hem ook nog een uitdaging. Het is de zelfgevende liefde van God die in zijn drie-eenheid van Vader, Zoon en Geest de ruimte openlaat voor alle mensen om deel te hebben aan deze innige liefdesband (zie de afbeelding hierboven). We mogen plaats nemen aan zijn tafel. Wat wij mee kunnen nemen vanuit het perspectief van Volf is dat Jezus met zijn open maaltijden zelf zijn opdracht aan ons om onze vijanden lief te hebben uitleeft. Kunnen wij plaats maken aan tafel zoals God dat doet voor ons? Ik vind het verschrikkelijk moeilijk. 2. Julia Kristeva: de vreemdheid zit in onszelf Een ander perspectief is dat van Julia Kristeva die zegt dat wat wij vreemd vinden aan anderen, iets is dat in onszelf ligt. "Verontrustend genoeg zit de vreemdheid in onszelf: wij zijn onze eigen vreemdelingen – wij zijn gespleten,". In haar boek Vreemdeling in Onszelf werkt de Bulgaarse psychoanalyticus en filosofe die gedachte nog verder uit. Maar de basis is dat we vaak met onszelf aan de slag moeten, willen we dat gevoel van vreemdheid overwinnen. We kunnen onszelf bevragen waar dat gevoel vandaan komt. Waarom ervaar ik zoveel ongemak bij deze persoon? Waarom krijg ik alleen maar negatieve gedachten bij die groep mensen? Waar komt mijn gevoel van angst voor hen vandaan? De gevoelens kunnen natuurlijk gegrond zijn. Er zijn vaak ervaringen hieraan vooraf gegaan. Iemand die je kwaad heeft gedaan, kan niet ineens positieve gevoelens oproepen. Maar het gaat hier meer om het mechanisme van uitsluiten in plaats van insluiten. Jezus heeft ergens de kracht gevonden om de mensen in te sluiten die uitgesloten werden. Welke mensen zouden wij dan juist aan tafel uitnodigen?
3. Desmond Tutu: je bent wie je bent door anderen
Het laatste perspectief is dat van de recent overleden Zuid-Afrikaanse oud-aartsbisschop Desmond Tutu. Overal waar hij kwam, promootte hij de gedachte van 'ubuntu'. Je bent wie je bent door anderen. De man die een prominente rol had in de strijd tegen apartheid, is symbool gaan staan voor vergeving in zijn rol als voorzitter van de waarheid- en gerechtigheidcommissie. 'Er is geen toekomst zonder vergeving' luidt de titel van een van zijn vele boeken, die hij over die tijd geschreven heeft. Zijn stem breng ik hier in wegens de waarde van 'samen' bij het samen eten. Ik kan het niet beter vertellen dan door een parafrase te geven van het verhaal dat hij eens verteld heeft. De strekking van het verhaal is als volgt. Eens liep ik een ruimte in en zag ik een tafel vol met eten staan. Alleen waren de mensen ontzettend mager. Met hun lange lepels probeerden zij het eten in hun monden te scheppen maar het lukte telkens niet. Ik liep een andere ruimte en daar zag ik ook een tafel vol met eten staan, maar de mensen waren vol en voldaan. Ook zij hadden die lange lepels, maar in plaats van dat zij zichzelf voedden, gaven zij de anderen te eten. En zo had iedereen in die ruimte genoeg te eten. Je kunt niet zonder elkaar. Je hebt elkaar nodig om volledig mens te zijn. Jezus lijkt met zijn maaltijden de gastheer te zijn van de gedachte dat we zonder elkaar niet kunnen leven. Ons past de bescheidenheid om onszelf altijd als mensen tegenover die andere mens te zien.
Wat kunnen we hiermee?
We weten niet wat Jezus tegen Zacheüs heeft gezegd. Dat zou ik zo graag willen weten, maar dat onthult Lucas niet. Maar er gebeurt iets tijdens de maaltijd waardoor de tollenaar opstaat. Hij verkoopt de helft van zijn bezittingen en geeft de opbrengsten aan de armen (wie doet dat nou?). En hij vergoedt de mensen die hij heeft opgelicht door viermaal terug te geven wat hij heeft gevraagd. Wat een moment. Wat een bevrijding. En dat is wat het samen eten met deze 'zondaar' doet. Dat lijkt mij de kracht te zijn van een open maaltijd, waar een cultuur van vergeving impliciet aanwezig is. Het oordeel wordt opgeschort. Kan dit ons ook iets zeggen over het avondmaal of de eucharistie? Het is niet zomaar dat we Jezus gedenken tijdens 'de maaltijd van de Heer'. Het is hoe de vroege kerk hem herinnert en hoe wij vandaag hem kunnen herinneren. Ook hier vinden wij vergeving. Niet alleen van God naar ons toe, maar ook naar elkaar. In vele kerken is het daarom de gewoonte om eerst te kijken of we nog iets goed te maken hebben met anderen voordat we deelnemen aan het avondmaal (Zo ken ik dat van de pentecostale praktijk). Er gebeurt iets ongewoons tijdens zoiets gewoons. Moeten we gewoon niet vaker met elkaar eten? Ik weet wel dat Jezus ons blijft uitnodigen om voor hem open te doen. Hij wilt niets liever dan samen met ons de maaltijd delen (Op. 3: 20).
Wat is voor jou het mooiste gesprek aan tafel geweest? Waarom is dat zo? Hoe kunnen wij kerk en gemeente zijn waar deze cultuur van gastvrijheid en vergeving aanwezig is?
Sommige verwijzingen naar boeken of teksten zijn doorgelinkt naar archive.com waar je voor een uur een boek mag lenen. Zo kun je een indruk krijgen van een boek zonder kosten te maken (doneren mag wel). Je kunt altijd nog het boek op een later moment aanschaffen mocht je daar de financiële ruimte voor hebben.
Comments