Net wanneer Jozef zegt dat het niet mag, doet de kleine Jezus het toch. Hij doet de mussen van klei leven en laat ze vliegen. En dat op sabbat. Het is een scène van het Kindheidsevangelie van Thomas uit de 2e eeuw waarvan recent een fragment is gevonden. Het verhaal is al bekend, maar het blijft bijzonder dat naast de bijbelse evangeliën ook andere versies in omloop waren die een ander beeld schetsen van Jezus. In de bijbel zelf is bijna niets bekend van de de 'verloren kinderjaren' van Jezus tot aan zijn twaalfde jaar. Een nieuw gevonden fragment van dat evangelie, genaamd P. Hamb. Graec. 1011, geeft wel een beeld van zijn jeugd. Hij is hier rebels en opstandig. Zijn dit vroege tekenen van de latere recalcitrante Jezus of zijn dit gnostische verzinsels? Het antwoord ligt misschien in de naam van Jezus zelf die hier, in tegenstelling tot de bijbelse evangeliën, niet verkort wordt. Waarom is dat zo?
Foto door Umang Patel
Papyroloog Dr Lajos Berkes van de Institute for Christianity and Antiquity at Humboldt-Universität, Berlin (HU) en Prof Gabriel Nocchi Macedo van de Universiteit van Liège, België hebben spontaan een fragment van het zogenoemde Kindheidsevangelie van Thomas ontdekt. Het fragment werd eerder als onbeduidend gezien. Nu is het toch iets bijzonders. Hun vondst is namelijk het oudste fragment van het buiten-bijbelse Kindheidsevangelie. Het wordt geschat een 4de-/ 5de-eeuwse schrijfoefening te zijn geweest van een leerling. Het schrijven van christelijke teksten schijnt een kerkelijke praktijk te zijn geweest (Carlig, 2013). De klunzige schrijfstijl op de verticale lijnen van de papyrus verklappen dat.
Staats- und Universitätsbibliothek Hamburg/Public Domain Mark 1.0 (onderstreping door Quint)
λέ]γω [ν δι]ὰ [ ] Ἰηςοῦς (Jezus) ⟨ς⟩υν[
φω]νῆς ἐπέταςεν [
πάντω]ν καὶ εἶπεν ὁ Ἰηςο [ῦς (Jezus)
ζῶ]ντες τ〚⸌εδε⸍〛ὰ δὲ π [εταςθέντα
] κεκραγό[τα
ἐθα]μβήθη καὶ [
φίλοι]ς αὐτοῦ ὁ δ[ὲ
] καὶ αὐτὸς α [
] κλῶνο [ν
λάκκο]υς καὶ ἐξ [έχεεν
ςυνήγ]αγεν 〚 〛̣ [̣
] ἐξ〚 〛ή̣ [ρανεν
] ̣ [̣
Reconstructie door Berkes en Macedo (2024). De naam Jezus is door mij vetgedrukt en onderstreept. 2. Dit kind Jezus, toen het vijf jaar oud was, speelde in de uitmonding van een bergbeek; en Hij verzamelde de stromende wateren tot poelen en maakte ze onmiddellijk helder, en door een woord alleen deed Hij ze Hem gehoorzamen. En toen Hij zachte klei gemaakt had, maakte Hij daaruit twaalf mussen. En het was sabbat toen Hij deze dingen deed. En er speelden nog veel meer kinderen met Hem. En een zekere Jood, die zag wat Jezus deed, spelen op de sabbat, ging terstond heen en zeide tot zijn vader Jozef: Zie, uw zoon is bij de beek, en hij heeft klei genomen en daaruit twaalf vogels gemaakt, en hij heeft de sabbat ontheiligd. En Jozef, daar gekomen en ziende, riep tot Hem, zeggende: Waarom doe je dit op de Sabbat, wat niet geoorloofd is te doen? En Jezus klapte in Zijn handen, riep tot de mussen en zeide tot hen: Ga heen! En de mussen vlogen en gingen er huilend vandoor. En de Joden, die dit zagen, waren verbaasd, en gingen heen en rapporteerden aan hun leiders wat zij Jezus hadden zien doen. (Eerste verzen van het Kindheidsevangelie vanuit Grieks, waar het fragment begint. Nu vertaald vanuit Roberts-Donaldson English Version) Het grappige is dat Lajos Berkes ontdekte dat het iets opmerkelijks kan zijn, wegens het woord 'Jezus' (zie hierboven vetgedrukt en onderstreept). Als je ergens op een oud fragment, dat trouwens maar 11.1 cm x 5 cm is, de naam 'Jezus' ziet staan, ga je wel twee keer kijken. De naam alleen vraagt om nader onderzoek, maar wat hem opviel is dat de naam Jezus voluit geschreven is. Dat gaat in tegen de praktijk van alle nieuwtestamentische geschriften waar de naam bijna altijd in- of afgekort is (officieus suspensies en contracties genoemd). Jezus wordt in plaats van voluit IHCOYC (Iesous) als IC of IY in- en afgekort. De grote vraag is 'waarom?'. Waarom wordt zijn naam hier ineens voluit geschreven en niet zoals alle 'sacra nomina' (heilige namen) in- of afgekort? Zegt dat iets over hoe er in deze kringen naar Jezus gekeken werd? Of heeft deze leerling niet zo netjes van het oorspronkelijk (waarschijnlijk Grieks) document overgeschreven?
Jezus wordt in plaats van voluit IHCOYC (Iesous) als IC of IY in- en afgekort. De grote vraag is 'waarom?'.
Wat zijn 'nomina sacra' eigenlijk? Eerst kort iets over deze 'sacra nomina'. Dit zijn de woorden en namen die in de bijbel worden in- en afgekort. Je ziet ze niet bij het lezen van een vertaling, maar zodra je leest in de samengestelde bronteksten zie je ze verschijnen. Je zou zeggen dat dit ooit is gedaan wegens papierbesparing, maar die reden werd al snel uitgesloten. Er was soms nog genoeg ruimte om een naam voluit te schrijven, maar dan werd het simpelweg niet gedaan.
In eerste instantie gaat het om de vier woorden God, Heer, Christus en Jezus. God bijvoorbeeld wordt als theos nu THS (ΘC en ΘY). Die worden zo vaak in de oorspronkelijke boekenvan het Nieuwe Testament verkort dat je bijna zou denken dat er een centrale eindredactie aanwezig was in de vroege kerk. Maar waarom worden deze namen überhaupt verkort? Hier zijn verschillende theorieën over te vinden. In de basis gaat het om twee ideeën, namelijk dat (1) schriftgeleerden (heidens of joods) bewust een 'nomen sacrum' voor 'heer' (Grieks: 'kurios') zochten, zoals JHWH dat is in de Hebreeuwse bijbel. 'Kurios' werd in de Griekse vertaling van de Hebreeuwse bijbel de vervanger voor 'adonai' waar JHWH vermeld stond. (2) Een tweede gedachte is dat 'kurios' in- en afgekort werd als tegenpool van de toenmalige heren van het Romeinse imperium, waar keizers als godheid werden vereerd (Comfort, 2005). Hoe dan ook, in beide gevallen krijgt Jezus, in een vroeg stadium van het ontstaan van het Nieuwe Testament, de hoogste eer. Het is de eer die aan God wordt gegeven.
Jezus krijgt, in een vroeg stadium van het ontstaan van het Nieuwe Testament, de hoogste eer. Het is de eer die aan God wordt gegeven.
Een voorbeeld
Opmerkelijk is dat dezelfde woorden (god, heer) die niet verwijzen naar Jezus als Heer of Christus niet in- of afgekort worden. De eerste brief aan de Korintiërs is een goed voorbeeld hiervan (P46). Hier zie je een mix van deze 'nomina sacra' en wanneer ze 'gewoon' voluit zijn geschreven als dezelfde woorden niet verwijzen naar God of Jezus. 4 Wat dus het eten van afgodenoffers betreft: wij weten dat een afgod niets is in de wereld en dat er geen andere God (THS) is dan Eén. 5 Want al zijn er ook die goden (theoi) genoemd worden, hetzij in de hemel, hetzij op de aarde, zoals er vele goden (theoi )en vele heren (kurioi) zijn, 6 toch is er voor ons maar één God (THS): de Vader, uit Wie alle dingen zijn, en wij voor Hem, en één Heere (KS): Jezus Christus (IES, CHRS), door Wie alle dingen zijn en wij door Hem. (1 Kor. 8: 4 - 6)
Zo zie je dus die afwisseling van God (THS) en goden (theoi), Heer (KS) en heren (kurioi), samen met de inkortingen van Jezus' naam (IES). Als het inderdaad zo is dat Jezus hiermee heel vroeg in de jonge sekte van christenen een goddelijke status kreeg, wat zegt dat dan als zijn naam wel volledig uitgeschreven is? Zou dat betekenen dat de verering van Jezus als een godheid in deze kringen niet van toepassing is, zoals dat in bijbelse geschriften het geval is?
Waarom wordt de naam van Jezus niet in- en afgekort in het Kindheidsevangelie?
Als historische Jezusonderzoeker is dat de vraag die voor mij interessant is. Waarom niet hier? Waarom krijgt hij in dit fragment van het Kindheidsevangelie niet dezelfde vorm van verering als in de andere geschriften? Nu is het zo dat dit Evangelie geassocieerd wordt met het bekendere Evangelie van Thomas dat als een gnostisch geschrift getypeerd wordt, maar dat is onnauwkeurig. Hoewel ze beiden uit hetzelfde gebied kunnen komen, (Oost-Syria), zie je hier niet de gnostische thema's terugkomen van de geheime kennis die enkele gelovigen hebben en de grote kloof tussen lichaam en geest, waarbij het lichaam in de kern waardeloos is. Jezus is hier eerder een hellenistisch kwajongetje dat stoute dingen op sabbat doet, irritante mensen verblindt en bij ongenoegen zelfs doodt.
Jezus is hier eerder een hellenistisch kwajongetje dat stoute dingen op sabbat doet, irritante mensen verblindt en bij ongenoegen zelfs doodt.
Jezus als rebels jongetje dat zijn krachten niet kent
Nu het punt dat ik wil maken maar niet verder kan onderzoeken (dat zou een lang en vermoeiend PhD-onderzoek zijn). Waarom komen de in- en afkortingen wel terug in het Evangelie van Thomas en de bijbelse evangeliën maar niet in (de gevonden fragmenten van) het Kindheidsevangelie? Als het zo is dat deze 'nomina sacra' iets van een theologie onthullen, zoals Larry Hurtado in zijn onderzoek eens zei, dan mag je ergens hypothetiseren dat Jezus in dit 2de-eeuwse document niet die goddelijke erkenning kreeg. Ja, hij verricht wonderen en legt mensen het zwijgen op, maar nog niet in de traditie van de bijbelse evangeliën. Het is dus niet verstandig om dit Evangelie te diskwalificeren als 'gnostisch', maar het een kans te geven van een vroegchristelijke poging om Jezus' jeugd eigentijds in beeld te brengen. In die zin kun je dit Evangelie als prequel zien van de bijbelse evangeliën.
dit Evangelie is een vroegchristelijke poging om Jezus' jeugd eigentijds in beeld te brengen. In die zin kun je dit Evangelie als prequel zien van de bijbelse evangeliën.
Conclusie
Jezus' naam wordt dus in tegenstelling tot de christelijke traditie voluit geschreven in het Kindheidsevangelie, ook in het nieuw gevonden fragment. Hij 'doet' hier vooral goddelijk, maar meer als een rebels kind dat zijn roeping nog niet begrepen heeft en niet weet wat hij met deze goddelijke krachten aan moet. Vermoedelijk vinden de schrijvers van het Kindheidsevangelie dat die erkenning er nog niet kan zijn in Jezus' jonge jaren. Hij is de zoon van God in spe die pas bij volwassenheid de erkenning van Heer en Christus krijgt. Die woorden worden dan pas mooi in- en afgekort zoals de heilige en eervolle Tetragrammaton JHWH. Maar nu nog niet, nu als kind nog niet. Tenminste, dat is mijn ongetoetste hypothese. Wat denk jij?
Comments