De dierbare rabbi Jonathan Sacks is onlangs op 7 november 2020 overleden. Toen ik het hoorde, dacht ik gelijk: 'een mooie man minder in de wereld.' Het allereerste boek dat ik van hem las, veranderde mijn leven. Het minste wat ik kan doen, is vertellen waarom.
In het boek heb ik nog staan: 'Q. Haneveld, 2009'. Ja, ik ben een van die mensen die altijd zijn naam en datum op de eerste pagina van het boek schrijft. Ik weet niet, misschien omdat ik het een fijne gedachte vind om te weten wanneer ik het boek heb aangeschaft of stiekem toch dat wanneer ik een boek uitleen het weer terug mag verwachten. Bij sommige boeken wil je dat gewoon. Dit is een van die boeken: 'To Heal A Fractured World: the ethics of responsibility'. De titel greep mij meteen. Ik wil wel een gebroken wereld geheeld zien. Wie wilt dat niet? Maar ik vond vooral het woordje 'responsibility' interessant. Wat is mijn en wat is onze verantwoordelijkheid daarin? Dat was toen al een thema waar ik mee bezig was, weet ik nog. Ik kom uit een omgeving waarin vooral 'de wereld' alles fout deed, 'de mensen' en 'anderen'. En toegegeven, van die mensen heb ik best wel wat gezien. Mensen die hun eigen autonomie en machtspositie misbruikten om anderen te schaden. Ik wist op jonge leeftijd al wat in mensen kan schuilen. Maar nu ging het om mijn eigen verantwoordelijkheid. Wat is mijn rol in het geheel? Wat kan ik doen om bij te dragen aan een wereld waarin we meer zien van de liefde en rechtvaardigheid waar een ieder naar kan verlangen?
Je leeft niet alleen voor jezelf
Wat mij al gauw opviel bij het lezen van het boek is dat ik met iemand uitzonderlijk te maken had. De jongen uit London die door Rabbi Schneerson werd aangespoord om ook die weg te volgen, weet heel scherp de vinger op de juiste plekken te zetten. Wat ik in eerste instantie zo mooi vind is de alternatieve lezing van de Oud-Testamentische verhalen. Vanuit mijn perspectief bekeken dan, want hij leest die verhalen als Joodse man die de Hebreeuwse bijbel als afgerond geheel leest. Ik vond het fascinerend om te zien hoe hij in de traditie van de voorvaderen nieuw leven in die oude teksten blaast. Van hem leerde ik dat de thora als eerste vijf boeken van de bijbel vooral een oproep is tot verantwoordelijkheid. Dat net als in responsibility het woordje 'antwoord' verborgen ligt als dat wat wij God en anderen verschuldigd zijn, namelijk reageren op de vraag die een ander altijd weer bij je oproept: 'waar ben jij?' Dat is de eerste vraag in de bijbel, en die komt van God zelf. Niet alleen is hij op zoek naar ons, zo begrijp ik dat, maar ook naar wat wij voor hem en anderen horen te zijn. En dat is filosofisch gezegd: er zijn. Tot jezelf komen, en dat kan niet zonder die ander. Ik hoor hier ergens ook de woorden van de Zuid-Afrikaanse oud-aartsbisschop Desmond Tutu wanneer hij zegt 'Ik ben wie ik ben door anderen'. Je kunt niet in je eentje mens zijn. Je hebt anderen daarbij nodig.
Het beste in mensen zien
Wat Jonathan Sacks ook zo ontzettend goed kan, jaloersmakend goed kan, is alle gegevens die hij weet te verzamelen te kneden tot iets dat akelig relevant is. Ik zeg akelig, omdat waarheid best pijn kan doen, en hij doet dat door in gesprek te gaan met die Joodse traditie, de persoonlijke inzichten uit gesprekken en zijn algemene kennis van wereldzaken. Dat maakt zijn boeken uiterst relevant en actueel. Er komt een soort urgentie vanaf. Je moet er iets mee. Je kunt er niet niets mee. Die sociaal-maatschappelijke boodschap heeft mij echt veranderd, want voor het eerst kon ik de bijbel lezen als een verzameling boeken die niet alleen persoonlijke relevantie voor mij hebben, maar voor de samenleving waarin wij als mensen leven. We zijn met elkaar een sociaal contract aangegaan, niet alleen een politieke overeenkomst waarin we besloten om onszelf als democratie te organiseren. God vindt hier ook nog iets van. Het ontgaat hem niet wat voor effect onze structuren heeft op mensen, en wat voor tol dat kan eisen. We kunnen door onze politieke en economische organisatie weleens vergeten dat wij ten eerste als mensen tegenover elkaar staan. Er is een moraal, en in de ogen van de rabbi, een universeel moraal dat aan alles vooraf gaat. Hiermee is zijn boek dus ook een oproep tot humanisering, om anderen vooral als mensen te zien. Om niet te ontvallen in stereotyperingen en malafide denkbeelden. Ik weet dat ik hier als leraar veel aan gehad heb, en nog steeds veel aan heb in mijn werk vandaag. Je moet elkaar altijd weer opzoeken, het gesprek aangaan, geloven dat wanneer je jezelf kwetsbaar opstelt je een appèl doet op de ander om je te proberen te begrijpen. Dat is niet de makkelijke weg, maar wel de meest belonende.
“Zijn boek is een oproep tot humanisering, om anderen vooral als mensen te zien.”
Ja, het kan anders
Het allergrootste effect wat Jonathan Sacks op mij heeft gehad is verantwoording te nemen voor mijn eigen leven. Ik kan het niet veroorloven om van 'de wereld' te verwachten dat die zich aanpast aan mij. Ik moet zelf aan de bak. Dit is trouwens niet een concrete oproep wat hij doet in dit boek. Hij zegt, naar mijn weten, nergens expliciet 'neem verantwoordelijkheid voor je eigen leven!" Nee, hij doet die oproep eerder tot anderen en hoe jij kunt bijdragen aan die betere wereld. Wees je broeders (en zusters) hoeder. Maar die weg kun je volgens mij niet belopen zonder eerst met je zelf aan het werk te gaan. Ik denk namelijk dat je ook kunt vervallen in het goed-doen-voor-die-ander en daarmee -in Jezus' woorden- je eigen ziel kunt verliezen. Je kunt jezelf verliezen. Misschien is dat gelijk ook de correctie die ik mis. Dat zou denk ik deel uitmaken van een christelijke respons op zijn boek. Dat je anderen net zo lief hebt als jezelf. Daar zit een balans in. Maar dat neemt niet weg dat ik in zijn optimisme deel dat verandering altijd mogelijk is, omdat iemand in staat is om zichzelf op te pakken en daadwerkelijk voor een ander leven kan kiezen. Hoe hardnekkig sommige structuren in onze samenleving en in onszelf ook zijn. Je hoeft niet te leven zoals je nu doet. En hij laat dat ook uitvoerig zien in de vele persoonlijke verhalen waaruit hij put.
Een nieuwe werkelijkheid
En hier raakt het naar mijn mening ook het evangelie. Jezus ging naar de mensen die uit die sociale structuur of maatschappelijk leven werden geplaatst en gaf hen de optie van het koninkrijk. Er is een nieuwe wereld waar jij ook deel van uit kan maken. Hij bracht ze terug of beter gezegd hij bracht ze naar iets nieuws. Je kunt niet wachten tot alles goed is, totdat de overheersers uit je land zijn verdwenen. Je kunt in die nieuwe werkelijkheid van God stappen, waar we met elkaar gaan uitoefenen wat we graag zouden willen zien. Het enige verschil tussen de rabbi's is, dat die werkelijkheid niet helemaal hier is. Jonathan Sacks organiseert die hier vanuit de bestaande situatie (lees ook The Home We Build Together). Jezus organiseert die eerst in onszelf. Maak eerst je eigen huis op orde. Heb God lief met alles wat in je is en anderen als jezelf. Je leert jezelf om als vol aan te zien, en jezelf als op en top menselijk. En vanuit die ruimte zie je ook anderen als vol en ben je milder tegenover de fouten die anderen maken. Je bent namelijk zelf ook zo menselijk als het maar kan. Dankjewel rabbi Jonathan Sacks voor je wijze lessen. Dankjewel rabbi Jezus voor het uitleven hiervan, zo liet je ook aan mij de ruimtelijke liefde van God zien.
Comentarios