'Zodra een systeem ter wille van het belang van enkelen niet langer het welzijn van allen waarborgt, moet de Kerk niet alleen het onrecht aanklagen, maar zich ook van het onbillijke systeem afkeren.' De woorden van het boek dat in de jaren 70 Latijns-Amerika én de hele wereld de boel heeft opgeschud: Theologie van de Bevrijding van Gustavo Gutiérrez. Woorden die ook vandaag akelig actueel zijn. Is het niet tijd voor Nederland om de balans van arm en rijk te herstellen? Wat als de hele Kerk in het land zich verzet tegen een economisch systeem dat niet voor iedereen even goed werkt? Moeten we ons niet in de lijn van Jezus scharen achter de benadeelden met de belofte dat de wereld van hen is?
Foto door fillvlad
Ik moet even heel hard in mijn geheugen graven bij het lezen van het enerverende boek van Sander Heijne en Hendrik Noten: Fantoomgroei. Ergens moet er een compartiment te vinden zijn van de economische begrippen en ideeën uit mijn middelbareschooltijd. Wat blijft er toch weinig van hangen. Maar de subtitel grijpt me gelijk aan op het moment dat ik het als cadeau in mijn handen krijg: 'waarom we steeds harder werken voor steeds minder'. Dat wil je als Nederlander toch niet horen? De basisontdekking van dit tweetal is namelijk dat hoewel de welvaart in het land sinds de jaren 80 is gestegen, we dat niet terugzien in de lonen van de mensen die de waarde creëren. Zij pleiten er terecht voor dat we de economie niet alleen in termen van welvaart moeten beschrijven, maar van het gemeenschappelijk welzijn. Ik voel me vooral belazerd bij het dichtslaan van het boek. We laten ons verleiden - ook door het gemak - om onze bezorgmaaltijden, boodschappen en producten via de grotere partijen in te kopen, terwijl de mensen die het échte werk leveren daar niet passend voor beloond worden. De grote bedrijven en hun topmannen worden namelijk buitenproportioneel uitbetaald. Dat doet pijn. Waarom Lubbers vanaf de jaren 80 en de heren na hem nou precies voor een loonmatigingsbeleid kiezen is moeilijk te achterhalen. Je kunt niet altijd van buitenaf de afwegingen doorlopen die zij hebben moeten maken. Maar één ding is wel zeker. Dat wat in Wassenaar in het jaar 1982 is besloten, heeft grote gevolgen op de vele huishoudens in het land. En dan hebben we mensen die in armoede leven en krijgen zelfs middenklasse-huishoudens niet altijd hun financieel huishoudboekje goed rond. Dit kan niet. Zeker vanuit christelijk perspectief niet, in de lijn van Jezus die we de redder van de hele mensheid noemen.
Vooral grote bedrijven profiteren van economische groei
Maar eerst de vraag hoe dat grote verschil in lonen nou is ontstaan. Een verhelderend beeld geven de schrijvers in het boek om de manke relatie tussen de verschillende partijen samen te vatten, namelijk het beeld van een sterrenstelsel. De grote bedrijven zijn de sterren, de midden- en kleinbedrijven (mkb) de planeten en de flexkrachten en zzp'ers de analoge satellieten. Waar een vrijemarktdenken eigenlijk zou moeten leiden tot een gezonde verhouding tussen vraag en aanbod, onderlinge concurrentie en daarmee samenhangend hoogwaardige producten en welvaart, is het gewicht steeds meer gaan liggen bij de grote bedrijven. Zij zijn de sterren die de producten aan de klanten verkopen. Maar het zijn de mkb'ers die als planeten om de sterren heen cirkelen om in hun aandachtsveld te komen. De onderlinge concurrentie vindt daar plaats. Om aantrekkelijk te worden, moeten zij vooral goedkope producten aanleveren. Om de kosten te drukken hebben zij dus goedkope flexkrachten en zzp'ers nodig, de satellieten. Het is geen geheim dat die vaak onderbetaald zijn. Nu heeft PostNL zojuist bekend gemaakt dat zij hun werkers alsnog een vast contract willen aanbieden. Misschien heeft dit boek dat nodige effect gehad. Maar denken ook aan hoe vaak wij de werkelijke arbeid uitbesteden aan partijen in het buitenland waar we het zicht op de omstandigheden van de arbeiders uit het oog verliezen? Denk alleen al wat vele smartphone-bedrijven vragen aan conflictmaterialen die gewonnen worden in landen waar zelfs kinderen in erbarmelijke omstandigheden moeten werken. Ik schaam me kapot dat ik hieraan meedoe. Wat kunnen we hieraan doen? Daar kom ik zo dadelijk op. Voor nu gaat het erom dat we in Nederland ernaar toe groeien dat vooral de grotere bedrijven in staat zijn om werkelijk door te groeien en dat de mensen die werkelijk de waarde creëren niet de vruchten plukken van hun werk, zowel de mkb'ers als de flexkrachten. Het kapitalisme zoals wij die hebben ingericht blijkt slechts voor enkelen heel goed te werken.
Welzijn, niet welvaart, moet voorop staan
Is het niet schandalig dat de mensen die het werk leveren en waarde creëren niet naar behoren beloond worden? Nu klink ik misschien als een anti-kapitalist en een socialist, maar er zijn tijden waarin we nodig moeten reflecteren op hoe we onze samenleving en economie inrichten. En als dat betekent dat we omwille van het welzijn van allen de mechanismen waarmee we ons economisch systeem inrichten moeten wijzigen, herzien of zelfs volledig moeten omzetten dan moeten we dat doen. Dan ben ik maar een anti-kapitalist, socialist, communist of welke linkse -ist dan ook. Het is onrechtvaardig dat slechts enkelen profiteren van het werk dat velen doen. Ja, ik ben voor een economisch klimaat waarin arbeid loont en dat wie hard studeert en hard werkt daar ook iets voor mag krijgen. Ik mag op basis van die belofte me tot de middenklasse rekenen (mede door de gratie van anderen). Maar ik maak me bewust de egalitaire termen eigen door te zeggen dat elke mens en talent gewaardeerd moet worden naar behoren. Ja, ik ben ook voor een cultuur waarin de mate van verantwoordelijkheid omgezet wordt naar een financiële compensatie. Maar ook dat alles in de juiste proportie moet blijven. Beloon je werknemers bij een hogere winst, laat iedereen profiteren van een goed financieel jaar. Denk op lange termijn en niet alleen op korte termijn. En denk zeker niet alleen aan hoe je ten koste van alles en iedereen maximaal winst kunt maken. Focus eens niet op winstmaximalisatie maar op welzijn-optimalisatie (als dat een woord is). Dat is voor mij de toepassing van Jezus' boodschap voor vandaag.
Lees in dit verband ook Waarom Jezus Iemand een Dwaas Noemt
Economie is een instrument, niet een doel
Terecht zoeken de schrijvers van Fantoomgroei naar de betekenis en het doel van een economie. Want als we in de huidige inrichting van onze economie zo doorgaan worden de armer alleen maar armer en de rijken alleen maar rijker. Ik besef me bij het herlezen van het boek Theologie van Bevrijding hoe toepasselijk de woorden zijn voor ons vandaag, terwijl dat boek in de Latijns-Amerikaanse context is geschreven waar de cijfers van armoede nog veel hoger zijn. Hoe absurd is dat? Ik zag het als kind in een land als Kenia, waar vooral de buitenlandse Indiërs de bedrijven in handen hadden en rijker werden ten koste van de inwoners van het land zelf. Ja, er worden banen gecreëerd en mensen krijgen waarde en voldoening in werk, maar het moet belonen. Als we kijken naar hoe we onze verzorgingsstaat hebben ingericht als het gaat om de werklozen en hun arbeidskansen dan hoef je geen genie te zijn om te beseffen dat dit niet gaat werken zo. Mensen die vanuit hun positie weer gaan werken moeten namelijk een substantieel salaris gaan verdienen. Anders heeft het weinig zin. Terwijl zij juist vaak weer moeten integreren en voorzichtige stappen moeten maken. Het principe erachter is prima uit te leggen. Het moet niet zo zijn dat iemand in deze situatie naast bijstand extra geld verdient en zo hoger uitkomt dan iemand die volledig werkt. Maar moeten we als stimulans die nieuwe inzet niet anders gaan belonen? Houden we op deze manier deze waardevolle mensen niet in hun positie van afhankelijkheid? "Een economie is het verzekeren van goede leefomstandigheden voor mensen, zorgen voor voldoende werk zodat iedereen bij kan dragen, en het creëren van een bloeiende samenleving gebaseerd op wederkerigheid (p. 161)." Dat is een van de definities die door Heijne en Noten wordt voorgedragen. Ze benadrukken in de lijn van Adam Smith (Wealth of Nations) vooral dat economie om een middel gaat, om een vaardigheid, een instrument. We zijn in gevaar als een middel tot doel wordt gemaakt. Welvaart mag nooit een doel op zich zijn. Welzijn daarentegen biedt in die zin veel meer. Goede leefomstandigheden en een bloeiende samenleving. Daar kunnen we wat mee.
We hebben vooral toekomstperspectief nodig
Tenslotte waarom ik denk dat we als volgelingen van Jezus en in verlengde daarvan als Kerk grote invloed kunnen hebben op deze ongelijke groei van welvaart en welzijn. Had Jezus iets tegen rijken of rijkdom? Nee, dat denk ik niet. Het is moeilijker om voor hele welvarende mensen het besef te hebben dat het leven niet maakbaar is en een gift is van God (Een kameel en het oog van een naald). Arm van geest zijn, bekent het besef hebben van die afhankelijkheid. Karen Armstrong zegt dat het tegenovergestelde van arm niet rijk is, maar hoogmoed. De nuance ligt in welke mate het bezit jou zelf in bezit heeft in plaats van andersom. En in welke mate we alles oppotten en vasthouden in plaats van te delen. Ook in Jezus' tijd viel de munt aan de kant van de enkelen. Als wij namelijk zo doorgaan dan heeft slechts 1% van de bevolking twee-derde van het vermogen dat er in het land is. Is dat een kwaad an sich? Nee, dan denk ik niet. Maar wel wanneer de mensen die waarde creëren niet een rechtvaardig deel van dat vermogen krijgen. Je moet in dit geval wel een heel groot vraagteken bij deze ontwikkeling plaatsen. Hoe komt het dat die verdeling zo ontzettend schreef is geworden? We hebben mensen in het land, landgenoten, medemensen, kinderen van God die in armoede leven. Niet alleen in de landen die we ooit als derdewereldlanden betitelden is er armoede. Die is er ook in ons land. Een inkijkje in deze kloof geeft het programma van Sander en de Kloof heel goed. Steeds meer mensen gaan naar de voedselbanken en met de stijgende gas- en olieprijzen zal dat niet minder worden. Ook ziet het CPB de koopkracht dalen en de armoede toenemen de komende jaren.
Het lijkt erop dat Jezus vooral mensen wil bekrachtigen om anders over zichzelf en anderen te denken.
In mijn eigen stad wordt 15% van de kinderen in armoede geboren, twee keer zoveel als het landelijk gemiddelde. Zoek maar eens op hoe dat in jouw stad of dorp is. Om alleen maar te berusten in de aanname dat dit de luie, zwakke of domme mensen zijn (ik chargeer), snijdt allang geen hout meer. Niet alleen is dat denigrerend, maar ook niet kloppend. Het zijn ook niet alleen migranten by the way. Ook al geeft een korte exercitie in intersectioneel denken heel snel weer dat sommige groepen zeker minder kans maken op (goede) banen. Hoe dan ook, wie deze mensen ook zijn, het hart van God gaat uit naar iedereen. Zijn oog valt op de mensen die nadeel ondervinden in het dagelijks leven. Zielig hoeven we niemand te vinden, maar dit is wel schrijnend. Het lijkt erop dat Jezus vooral mensen wil bekrachtigen om anders over zichzelf en anderen te denken. Zijn strijd lijkt vooral tegen vijandschap tussen mensen en materialisme te zijn (ook al werd dat toen niet zo genoemd). De toekomst is voor de zachtmoedigen, niet de uitbuiters. Het koninkrijk is voor de armen van materie én geest, niet voor de mensen die alleen aan zichzelf denken. Dat brengt hoop. En daar ligt naar mijn mening dan ook de kracht van zijn boodschap. Want ook hier in Lelystad moest in een rapport geconcludeerd worden dat mensen -ondanks alle overheidssteun, activiteiten en projecten- vooral door een gebrek aan toekomstperspectief in hun huidige situatie blijven. En dat is waar de Kerk als geheel een rol in kan spelen.
Het Evangelie is voor de héle mens
We hebben als Kerk een relevante boodschap. Dat vind ik zo sterk aan Gustavo Gutiérrez. We hebben als volgelingen van Jezus niet alleen de taak om profetisch te protesteren, maar ook een evangelie te brengen dat bewustwording brengt. Met profetisch bedoelt hij trouwens niet dat we op de barricade gaan staan en losweg voorspellingen uitroepen. Profetisch heeft hier terecht de smaak van de hemel. Het is anderen laten proeven wat God denkt over de huidige of zelfs voorbijgaande politieke, economische en/of sociale situatie in het land. Het is minder op individuen gericht, maar meer op bevolkingen, landen en regeringen. Een goede Oudtestamentische profeet is uiterst kritisch op de landelijke situatie en spreekt de woorden van God tegen een volk dat zich in relatie stelt met deze God. En ik denk dat we mensen binnen en buiten de muren van de kerk bewust moeten maken van de liefde van God, die onze harten verruimt en ons kan bevrijden van een uitzichtloos leven (consciëntatie noemt Gutiérrez dat). We zitten in een bubbel en we weten niet hoe we daar uit kunnen komen. Mensen die echt minder te besteden hebben, zitten vaak vast in bepaalde patronen. God zegt dat het anders kan. Dat het vervreemdend gevoel vervangen kan worden door een ervaring van thuiskomen. Misschien moet er zelfs een negatief zelfbeeld overwonnen worden. Een zelfbeeld dat beïnvloed kan worden door de inrichting van onze economie en samenleving. Als je voortdurend aanklopt en er wordt niet opengedaan, kan dat belemmerend gaan werken. Een van die tools om een gevoel van thuis te zijn in deze wereld is het hebben van een baan die naar behoren betaalt en een stukje voldoening schenkt aan je dagelijks leven. Welzijn is omvattender en is voor iedereen (zie ook Miroslav Volf en zijn theologie van werk).
Wat kunnen en moeten we doen? Het is ingrijpend. We kunnen niet doen alsof er niks aan de hand is en doorgaan met ons leven. Maar we kunnen ons ook niet helemaal onthouden van het maatschappelijk leven. We zijn niet van de wereld, maar leven wel in deze wereld. In zonde geboren zijn, zoals de psalmist dat verwoordt, betekent soms ook dat we geboren worden in een omgeving waarin al systemen of mechanismen bestaan die negatieve gevolgen hebben op onszelf, onze medemensen én de aarde. Slechte arbeidsomstandigheden is slechts een ding. Een ander kwaad is niet meer weten wie wat maakt wanneer je je inkopen doet. Zonder dat je het beseft, koop je producten in die mensen in die erbarmelijke omstandigheden houdt. Uiteindelijk moet er binnen de politieke besluitvorming iets plaatsvinden, maar ook Jezus wendde zich in eerste instantie naar wat mensen onderling kunnen doen (denk eens wat het effect is van het delen van brood en vis). Wat kunnen wij dan in navolging van Jezus doen zonder te vervallen in moralisme of juist in fatalisme?
1. Koop bewust We kunnen -als protest van een onrechtvaardige verdeling van loon naar arbeid- stoppen met inkopen doen bij de grote (platform)bedrijven met topmannen die buitenproportioneel verdienen. Koop voorlopig lokaal of bestel bij mkb'ers en zzp'ers direct.
Toelichting
Ik verwijs op de website vaak naar boeken op Bol.com (Ahold) en Amazon. Het is leuk om bij hen te shoppen, maar de winst moet niet buitenproportioneel naar de bovenkant van de organisatie gaan. Soms verdient een topman wel 283 keer meer dan de werknemer! Dat kan gewoon echt niet. Het frustrerende is dat we nu in een houdgreep worden gehouden, want als we massaal stoppen met inkopen doen, wat gebeurt er dan met de arbeiders? Gelukkig worden de postbezorgers nu een vast contract aangeboden, maar er moet meer gebeuren. Bij de consumentenbond kun je zoeken op 'duurzaamheid' als criterium. Dat is mooi, want dat omsluit ook kinderarbeid e.d. maar ook in ons land zelf is er iets als slechte arbeidsomstandigheden.
2. Predik hoop Maak als lokale kerk mensen bewust dat zij de regie hebben over hun leven en keuzes. Het effect van Jezus' koninkrijkboodschap is dat mensen het vervreemde gevoel, dat o.a. door een malafide economische inrichting ontstaat, mogen loslaten. Ze mogen in Gods hart thuiskomen, en zo ook hier op aarde in de kerk en samenleving.
Toelichting
Het gaat om de bewustwording dat je als mens autonomie hebt. Kerken werken er soms aan mee om in een mentaliteit te blijven van de status quo. Maar gebruik de scheiding van kerk en staat als vrijheid tot verantwoordelijkheid en niet alleen als verantwoordelijkheid om je eigen vrijheid te bevechten. We zijn geroepen tot die ander. Laat religie geen opium van het volk zijn, maar een vlam dat de wereld in vuur kan zetten als het gaat om constructieve opbouw naar die bloeiende samenleving. Houd mensen niet afhankelijk, maar richt hen op zelfregie ook in hun geloofsleven. Predik hoop, een toekomst. Onderwijs mensen hoe ze zelf bewust kunnen leven vrij van buitensporige invloed van marketing en wanideeën over het goede leven.
3. Stel juiste prioriteiten Vernieuw de structuren van je kerkelijke organisatie als dat tegen de uitwerking van het koninkrijkboodschap van Jezus ingaat. Waar liggen de prioriteiten van je budgetten? Is dat gericht op het uitleven van dit holistische evangelie of alleen op de instandhouding van je huidige organisatie?
Toelichting
Spaar je vermogen niet op als de rijke dwaas, maar investeer in mensen en projecten die zin hebben. Niet in beurzen en dubieuze aandelen. Wij zijn een kerk, geen private-equity-bedrijf. Penningmeesters en kerkelijke rentmeesters zijn ook geen investment managers. Laat het geld vloeien ten behoeve van het koninkrijk en kijk niet meer om. Werk in ieder geval niet mee aan de instandhouding van een onrechtvaardig kapitalistisch systeem waar slechts enkelen echt profijt ervan ondervinden. Wees desnoods een arme(re) kerk. Niet om het arm zijn, daar zit geen verdienste in, maar om niet mee te gaan met een materialistische consumptiemaatschappij waarbij alles om het bevredigen van de eigen en gecreëerde behoeften gaat. Het evangelie is geen welvaarts-, maar een welzijnsevangelie.
Tenslotte opnieuw de woorden van Gutiérrez: 'Zodra een systeem ter wille van het belang van enkelen niet langer het welzijn van allen waarborgt, moet de Kerk niet alleen het onrecht aanklagen, maar zich ook van het onbillijke systeem afkeren.' Er gebeurt al een hoop, maar we hebben nog wat te doen.
Lees ook 'Jezus geneest niet, hij heelt'
Comments